W 2007 r. na zlecenie ZWiK w Rawiczu, Zakład Geologiczno-Wiertniczy HYDROSERVIS z Poznania pod kierunkiem Zbigniewa Balcerkiewicza na podstawie własnych badań i analizy dokumentów historycznych opracował dokumentację pt.: "Obecny stan i perspektywy zaopatrzenia w wodę miasta Rawicza". Dokument ten powinien być poważnym ostrzeżeniem dla wszystkich mieszkańców gminy Rawicz i przestrogą dla szkodników, którzy dążą do lokalizacji jakiegokolwiek niebezpiecznego dla środowiska zakładu na obszarze leżącym na północ lub na zachód od Rawicza. To ostrzeżenie, to nie są przelewki.
Zamieszczam obszerny fragment tego opracowania, z tym, że zmieniłem kolejność i po spisie treści na początek przytaczam wnioski, bo sądzę, że większość czytelników moich felietonów nie będzie zainteresowana analizą fachowych danych, opisanych dość trudnymi terminami.
SPIS TREŚCI
12. Wnioski (ostatni punkt opracowania został przeniesiony na początek felietonu)
1. Wstęp
1.1. Podstawy prawne
1.2. Wykorzystane opracowania
2. Cel i zakres opracowania
3. Dotychczasowy stan zaopatrzenia miasta Rawicza w wodę
4. Rys historyczny zaopatrzenia Rawicza w wodę
5. Zapotrzebowanie na wodę
6. Stan obecny
7. Charakterystyka warunków przyrodniczych ujęcia
7.1. Ogólna charakterystyka rejonu
7.2. Morfologia i hydrografia
7.3. Budowa geologiczna
7.4. Warunki hydrogeologiczne
8. Jakość wody
8.1. Jakość wód powierzchniowych
8.2 Jakość wód podziemnych
9. Wpływ dotychczasowej eksploatacji wód podziemnych z ujęć rawickich na zmiany warunków środowiskowych
10. Perspektywy zaopatrzenia w wodę Rawicza z ujęć wód podziemnych
12. Wnioski
1. Rozpoznanie obecnego stanu zaopatrzenia w wodę miasta Rawicza wskazuje na konieczność rozpoczęcia prac i robót geologicznych, gdyż w najbliższej perspektywie z ujęć eksploatowanych dotychczas nie będzie możliwości pokrycia tego zapotrzebowania tak ze względu na ilość, jak i na pogarszającą się na niektórych ujęciach jakość tych wód.
2. Działania Zakładu Wodociągów i Kanalizacji w Rawiczu, który w 1997 r. zdecydował się na opracowanie „Dokumentacji stref ochronnych dla ujęć rawickich”, a której wyniki podane w 1998/99 r. wielokrotnie przytaczano w niniejszym opracowaniu, okazały się kluczowymi. Przeprowadzone na tej podstawie przez ZWiK w Rawiczu po 1999 r. prace, polegające na wyeliminowaniu ognisk zanieczyszczeń z obszaru zasilania ujęcia oraz ograniczeniu wydajności ujęć rawickich do zoptymalizowanych na modelu matematycznym, zapewne uratowały niektóre ujęcia rawickie przez degradacją jakości wód podziemnych, co zapobiegło konieczności wyłączenia ich z eksploatacji.
3. Przy obecnym stanie rozpoznania hydrogeologicznego rejonu Rawicza stwierdza się, że w bliskim sąsiedztwie Rawicza, w tym także na terenie gminy Rawicz, istnieje możliwość powiększenia dotychczas udokumentowanych zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych o stosunkowo korzystnej jakości o około 80-100m3/h, w tym z rejonu gminy Rawicz o około 60-80 m3/h, a więc ilości znaczącej dla potrzeb miasta. Tereny perspektywiczne pokazano na zał. 1
4. Do oszacowania i optymalizacji zasobów dyspozycyjnych i eksploatacyjnych konieczne będzie wykonanie, badań modelowych oraz dla wyboru optymalnych lokalizacji otworów eksploatacyjnych i ich wydatków oraz wykonania prognoz dotyczących zmian jakości wód podziemnych podczas ich eksploatacji, w celu zminimalizowania tych zmian.
5. Z analizy przekrojów hydrogeologicznych, zał. 2 i dotychczasowego rozpoznania hydrogeologicznego wynika, że poszukiwania wód podziemnych w utworach czwartorzędowych po stronie północnej, południowej i wschodniej od granic miasta Rawicza są znacznie mniej perspektywiczne, od wskazywanych po stronie zachodniej miasta i południowo-zachodniej.
Mapa dokumentacyjno-hydrogeologiczna rejonu ujęcia wody miasta Rawicz i terenów perspektywicznych, skala 1 : 25 000
Moje podsumowanie.
Od 2009 r. stale powtarzam, piszę i przekonuję, że przeznaczenie obszarów leżących pomiędzy Rawiczem i Sierakowem a obwodnicą drogi krajowej DK36 na tereny przemysłu uciążliwego, to zły pomysł, który zagraża żywotnym interesom wszystkich mieszkańców Rawicza i okolic. Fatalne skutki lokalizacji w tym obszarze zakładów przemysłowych mogących znacząco pogorszyć stan środowiska nie będą do naprawienia, a Rawicz chociażby z uwagi na skażenie podziemnych zasobów wody pitnej stanie przed widmem katastrofy.
Wszelkie uspokajające zapewnienia o "ekologicznej" i "nieszkodliwej" działalności planowanej ubojni, należy włożyć między bajki.
Tereny miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego "Sierakowo Północ I" i "Sierakowo Północ II" leżą po tej stronie wododziału, z którego wody powierzchniowe spływają rowami i ciekiem "Nowa Pijawka" do Masłówki, która w tym południowo zachodnim obszarze gminy Rawicz w całości przepływa nad podziemnymi zbiornikami wodonośnymi, z których czerpana jest i w przyszłości pobierana będzie woda pitna dla większej części gminy Rawicz. Czas przenikania wód powierzchniowych, w tym zanieczyszczeń z Masłówki został w opracowaniu określony, a skutek skażenia wód powierzchniowych dla jakości wody pitnej będzie nieodwracalny.
A poniżej zapraszam do głebszej analizy opracowania pt.: "Obecny stan i perspektywy zaopatrzenia w wodę miasta Rawicza".
1. Wstęp
1.1 Podstawy prawne
• Umowa nr 11(DT)2007 , Zakładu Wodociągów i Kanalizacji ul. Półwiejska 20 w Rawiczu z firmą „HYDROSERVIS” Z-d Geologiczno-Wiertniczy ul. Smardzewska 15 w Poznaniu z dnia 21.02.2007r.
• Ustawa z dnia 4 lutego 1994r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. nr 27 poz. 96 z późniejszymi zmianami), tekst jednolity z dnia 14 listopada 2005r., (Dz. U. Nr 228 poz. 1947)
• Ustawa z dnia 27 marca 2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80)
• Ustawa z dnia 18 lipca 2001r. - Prawo wodne (Dz. U. nr 115 poz. 1229) z późniejszymi zmianami
• Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. nr 62 poz. 627 z późniejszymi zmianami)
• Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. - o odpadach (Dz. U. nr 62 poz. 628). Tekst jednolity Dz. U. 2007r. nr 39 poz. 251.
1.2 Wykorzystane opracowania
1. Dokumentacja hydrogeologiczna na ujęcie wody dla miasta Rawicza w rejonie Świniar, opracowanie Przedsiębiorstwo Geologiczne Gospodarki Komunalnej „POŁUDNIE” Wrocław, 1958r. zawierająca Orzeczenie hydrogeologiczne w sprawie zaopatrzenia w wodę miasta RAWICZA, opracowanie mgr Tadeusz Błaszyk, 1957r.
2. Dokumentacja hydrogeologiczna w kat. B - Ujęcie wody podziemnej z utworów czwartorzędowych - plejstoceńskich w miejscowości Swiniary gmina Rawicz woj. poznańskie, opracowanie Przedsiębiorstwo Hydrogeologiczne Wrocław, 1967r.
3. Aneksy do w/w dokumentacji hydrogeologicznej ujęcia wód podziemnych w kat. ,3” z utworów czwartorzędowych - plejstoceńskich, ujęcie komunalne Rawicza w rejonie Świniaiy- Borowno-Wodniki-Załęcze; opracowanie Kombinat Geologiczny „ZACHÓD” Poznań, 1978r. i 1983r., PPRHiU JDEMPOL” Poznań, 1989r., „HYDROCONSULT” Poznań, 1991r. i 1993r. „HYDROSERVIS” Poznań, 1997r., 2000r. 2002r., 2003r., 2004r., 2006r.
4. Projekt badań hydrogeologicznych na ujęcie wód podziemnych z utworów czwartorzędowych i trzeciorzędowych w rejonie m. Korzeńsko dla zakładów mięsnych Dębno Polskie gm. Żmigród woj. wrocławskie, opracowanie Kombinat Geologiczny „ZACHÓD” Wrocław, 1980r.
5. Projekt badań hydrogeologicznych na rozbudowę ujęć wód podziemnych z utworów czwartorzędowych w rejonie Rawicz - Bojanowo woj. leszczyńskie, opracowanie Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu, 1987r.
6. Projekt badań hydrogeologicznych na ustalenie zasobów wód podziemnych w kat. C i B czwartorzędowego piętra wodonośnego wysoczyzny leszczyńskiej, opracowanie Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu Oddział Projektów i Dokumentacji Geologicznych w Poznaniu, Ośrodek Badań Hydrogeologicznych i Modelowania Matematycznego w Poznaniu, 1990r.
7. Aneks do projektu wymienionego w p. 6, opracowanie „HYDROCONSULT” Sp. z o.o. Biuro Studiów i Badań Hydrogeologicznych i Geofizycznych w Warszawie, Oddział w Poznaniu, 1994r.
8. Projekt badań hydrogeologicznych na ustalenie zasobów wód podziemnych z utworów czwartorzędowych systemu wodonośnego wysoczyzny kaliskiej, opracowanie Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu Oddział Projektów i Dokumentacji Geologicznych w Poznaniu, Ośrodek Badań Hydrogeologicznych i Modelowania Matematycznego w Poznaniu, 1986r.
9. Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych z utworów czwartorzędowych systemu wodonośnego Baryczy - Rowu Polskiego, woj. leszczyńskie, opracowanie „HYDROCONSULT” Warszawa, Oddział Poznań, 1996r.
10. Ekspertyza hydrogeologiczna w sprawie perspektyw zaopatrzenia w wodę miasta Rawicza z zasobów wód podziemnych, opracowanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi, Poznań, 1978r.
11. Dokumentacja badań geofizycznych-elektrooporowych w rejonie Konarzewo - Łaszczyn, gmina Rawicz woj. leszczyńskie, opracowanie K.G. „Zachód” we Wrocławiu Oddział w Poznaniu, 1981r.
12. Dokumentacja badań geofizycznych-elektrooporowych w rejonie Rawicz - Bojanowo woj. leszczyńskie, opracowanie K.G. „Zachód” we Wrocławiu Oddział w Poznaniu, 1990r.
13. Sprawozdanie z uzupełniających badań geoelektrycznych rejonu wsi Swiniary woj. leszczyńskie, opracowanie „HYDROCONSULT” Sp. z o.o. Biuro Studiów i Badań Hydrogeologicznych i Geofizycznych w Warszawie, Oddział w Poznaniu, 1994r.
14. Dokumentacja badań geofizycznych-elektrooporowych w rejonie Kotliny Żmigrodzkiej woj, wrocławskie i leszczyńskie, opracowanie K.G. „Zachód” we Wrocławiu Oddział w Poznaniu, 1990r.
15. Strefy ochrony sanitarnej dla ujęcia wody miasta Rawicza, opracowanie Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Poznaniu, 1975r.
16. Dokumentacja hydrogeologiczna dla potrzeb ustanowienia strefy ochronnej ujęcia wód podziemnych z utworów czwartorzędowych dla miasta Rawicz w rejonie miejscowości Świniaiy - Borowno - Wodniki - Załęcze, opracowanie „HYDROSERVIS” Poznań, 1998/99r.
17. Dokumentacja hydrogeologiczna zawierająca wyniki badań zanieczyszczenia wód podziemnych w rejonie byłych „dzikich” składowisk odpadów w m. Świniary, położonych na terenie ochrony pośredniej ujęć wód podziemnych miasta RAWICZA, opracowanie „HYDROSERVIS” Poznań, 2004r.
18. Ekspertyza dotycząca wpływu eksploatacji ujęcia wód podziemnych z utworów czwartorzędowych na obniżenie się poziomu wód gruntowych w obszarze oddziaływania ujęcia komunalnego Rawicza w rejonie miejscowości Świniary, Borowno, Wodniki oraz zachodniej części wsi Załęcze, opracowanie „HYDROSERVIS” Poznań, 2006r.
2. Cel i zakres opracowania
Celem niniejszego opracowania jest podanie informacji dotyczącej aktualnego stanu zaopatrzenia w wodę miasta Rawicza na tle dotychczasowej eksploatacji, zagrożeń wynikających z dotychczasowej eksploatacji oraz wskazań terenów perspektywicznych do budowy ujęć wód podziemnych dla potrzeb tego miasta.
3. Dotychczasowy stan zaopatrzenia miasta Rawicza w wodę
Obecne zaopatrzenie miasta RAWICZA w wodę pitną następuje z rozproszonych ujęć znajdujących się na terenach wsi Świniary - Borowno - Wodniki, gmina Wąsosz, województwo dolnośląskie oraz ZAŁĘCZE, gmina Rawicz, województwo wielkopolskie. Ujęcia te bazują tylko na wodach podziemnych występujących w utworach czwartorzędowych. Natomiast wody zalegające znacznie głębiej wody, w utworach trzeciorzędowych, mioceńskich, nie są tu przydatne dla zaopatrzenia miasta w wodę ze względu na ograniczoną ilość zasobów eksploatacyjnych oraz niekorzystną jakość. Wody te są obecnie ujmowane lokalnie, głównie dla potrzeb zakładów i tylko w niewielkim zakresie mogłyby być wykorzystywane dla miasta jako wspomagające.
4. Rys historyczny zaopatrzenia Rawicza w wodę
Miasto Rawicz już od blisko 100 lat jest zaopatrywane w wodę z ujęć wód podziemnych, a pierwsze prace w tym zakresie zostały zapoczątkowane w latach 1894-95 przez badaczy niemieckich F. Beyrchlaga i A. Thiema. W rejonie wsi Świniary wykonano wówczas 20 otworów badawczych, na podstawie których A. Thiem wydał orzeczenie stwierdzające, że w pobliżu Rawicza „nie można uzyskać wystarczającej ilości wody”. Pomimo tego w 1896r. zapoczątkowano budowę ujęcia wód podziemnych dla miasta Rawicza na terenie wsi Świniary (przy istniejącym do dzisiaj budynku stacji wodociągowej) wykonując studnię kopaną, murowaną o średnicy 3,30m i głębokości 13,74m. Wydajność tej studni oszacowano na Q = 60,0m3/h przy depresji S = 5,0m odniesionej do zwierciadła wody zalegającego wówczas na głębokości 2,0m. Po stwierdzeniu bardzo dobrej jakości wody, na bazie tej studni zbudowano stację wodociągową i poprowadzono rurociąg przesyłowy do miasta. W ciągu pierwszych 16 lat eksploatacji zwierciadło wody systematycznie obniżało się i w roku 1912 pomierzono je na głębokości 6,0m (spadek o 4,0m). Z tego powodu w latach 1912-1914 wykonano dwie dalsze studnie kopane podłączając je do eksploatacji.
Następnie w roku 1915 zalecenia dotyczące rozbudowy ujęcia w Świniarach podał Jentsch. Prawdopodobnie na tej podstawie studnię z 1896r. podwiercono do 17,70m ze względu na dalsze obniżenie się zwierciadła wody, co tłumaczono wówczas „zachwianiem równowagi wodnej”.
Wieś Świniary po powrocie Rawicza do Polski w 1920 r. znalazła się po stronie niemieckiej, lecz ujęcie to było nadal eksploatowane dla potrzeb miasta Rawicza w okresie międzywojennym, do 1939r., a potem podczas wojny, do 1945r.
W 1928r. rozpoczęto poszukiwania źródeł wód podziemnych po strome polskiej, a orzeczenie odnośnie ujęcia wody dla Rawicza podał inż. Radziszewski z Politechniki Warszawskiej. Wg niego odpowiednie ilości wody można było uzyskać z utworów trzeciorzędowych, pod „iłami plioceńskimi”. Na podstawie tego orzeczenia w pobliżu dworca PKP w Rawiczu zaprojektowano wykonanie otworu „trzeciorzędowego” do głębokości 200 m. Otwór ten, którego końcowa głębokość wyniosła 167,5m, wykonała w 1934r. firma A. Łempicki z Sosnowca. Uzyskane wyniki nie były jednak zadowalające, gdyż uzyskano wydajność Q = 6,1m3/h przy depresji S = 3,40m.
Z tego względu w/w firma w latach 1934-35 wykonała dwie studnie wiercone ujmujące wody podziemne z utworów czwartorzędowych o głębokościach 28,0 i 39,0m w rejonie dotychczasowego ujęcia w Świniarach. Dalsze prace poszukiwawcze po stronie polskiej prowadził i opisał inż. Kotowicz. Wówczas wykonano 11 otworów poszukiwawczych na terenie miasta Rawicza i na południowy- wschód od niego (w pasie Sikorzyn - Słupia Kapitulna) lecz ze względu na niezbyt zadowalające rezultaty tych poszukiwań, nie zdecydowano się na budowę nowego ujęcia dla Rawicza po stronie polskiej. Inż. Kotowicz oceniał też możliwości rozbudowy ujęcia w Świniarach lecz zachowały się jedynie informacje o tym, że w studniach eksploatowanych w Świniarach nastąpiło dalsze obniżenie się zwierciadła wody. Np. w studni oznaczonej wówczas numerem 2 zwierciadło wody pomierzone w 1935r. obniżyło o 7,23m w stosunku do roku 1896. W okresie wojny, w 1942r. studnię tę podwiercono do głębokości 36,0m.
W roku 1937 w Świniarach były eksploatowane 4 studnie; nr 1 o głębokości 17,70m i wydajności Q = 34,2m3/h, nr 2 o głębokości 36,0m i Q = 25,0m3/h, nr 3 o głębokości 24,5m i Q = 13-16m3/h oraz nr 4 o głębokości 22,7m i Q =13-16m3/h.
Podczas II wojny światowej w 1942r., prawdopodobnie firma Lawrenz z Poznania, w rejonie Świniar wykonała dalsze 4 otwory studzienne oznaczone numerami 5, 6, 7 i 8 o głębokościach 39,0m, 49,5m, 58,3m 49,65m lecz otwór o głębokości 58,3m (nr 7) wykonany w pobliżu stacji wodociągowej w Świniarach zlikwidowano ze względu na „złą” jakość wody. Ta „zła” jakość wody to prawdopodobnie nadmierne stężenie związków żelaza, a w stacja wodociągowa nie posiadała wówczas urządzeń do uzdatniania wody.
Po wojnie na wschód od „stacji pomp” odwiercono otwór badawczy o głębokości 42,0m, który uznano za negatywny. Następnie w latach 1949-1950 firma Jana Kopczyńskiego z Poznania (późniejsze PZRwW „WODROL”) wykonała 24 otwory badawcze, z których nr 1 i 19 włączono do eksploatacji oraz remontowano istniejące wówczas studnie. Jednak w latach 1953-57 eksploatowane były tylko dwie studnie wiercone. Wg dokumentacji PGGK Wrocław były to studnia nr 8 o głębokości 35,0m oraz studnia nr 19 Jana Kopczyńskiego o głębokości 45,0m. W studni nr 8 zwierciadło wody zmierzono na głębokości 26m, a przy wydajności Q = 35m3/h depresja S = 5,0m, a więc odkrywano część roboczą filtru. Natomiast w nr 19 zwierciadła wody nie dało się pomierzyć i nie zachowały się informacje o wydajności. Miastu brakowało wody. Ta sytuacja spowodowała, że w latach 1956-58 firma PGGK „Południe” z Wrocławia wykonała12 wierceń poszukiwawczych rozmieszczonych w rejonie wsi Świniary-Wodniki - Borowno-Załęcze. Wykonano też wówczas otwór oznaczony nr 1 w Świniarach o głębokości 305,10m, który jest najgłębszym z dotychczasowych wierceń hydrogeologicznych w rejonie ujęć Rawicza. Otwór ten został jednak zlikwidowany, gdyż napotkane dwie warstwy czwartorzędowe, plejstoceńskie i kilka warstw trzeciorzędowych, mioceńskich oceniono jako „mało wydajne”. O otworze tym w dokumentacji powykonawczej z 1958r. opracowanej przez PGGK Wrocław oprócz profilu geologicznego nie podano żadnych informacji hydrogeologicznych.
W pozostały otworach najkorzystniejsze warunki hydrogeologiczne stwierdzono w otworach oznaczonych numerami 2, 3, 4, 7, 8, 10 i 12 położonych w rejonie wsi Borowno-Wodniki- Załęcze. Na ich bazie zbudowano studnie wiercone „nowego” ujęcia dla miasta Rawicz. Studnie eksploatacyjne oznaczono kolejnymi numerami rzymskimi III (12), IV (9), V (7), VI (4), VII (3), VIII (8), IX (10) pozostawiając jednak oznaczenie studni 2 bez numeru rzymskiego.
Na podstawie przepisów Ustawy - Prawo geologiczne i górnicze (196l r.) wprowadzającej zasady dokumentowania ujęć wód podziemnych, w 1967r. Przedsiębiorstwo Geologiczne z Wrocławia, opracowało dokumentację hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne dla ujęcia miejskiego Rawicza z utworów czwartorzędowych ze studni wykonanych w 1957/58r. Zasoby te zostały zatwierdzone w kategorii „B” przez Prezesa Centralnego Urzędu Geologii w Warszawie decyzją o znaku KDH/013/2550/B/67r., z dnia 9.08.1967r. w ilości: Q = 275,0m3/h przy depresjach S = l,8-12,4m, w tym w kat. „A”, Q = 73,8m3/h przy depresjach S = 1,8-9,0m
Zasoby eksploatacyjne w w/w ilości zostały ustalone na podstawie próbnych pompowań otworów wykonanych wiatach 1957/58 i eksploatacji ujęcia do 1966r., co było zgodne z obowiązującymi wówczas przepisami prawa geologicznego. Nie było konieczności wyznaczania i okonturowywania struktur hydrogeologicznych opisywanych hydrodynamicznie, sporządzania szczegółowych przekrojów hydrogeologicznych, wydzielania poziomów wodonośnych oraz określania obszarów zasilania i obszarów zasobowych. Nie opracowano więc wówczas map układu krążenia wód podziemnych (hydroizohips) i ze zrozumiałych powodów nie były wykonywane badania modelowe dla oceny wielkości zasobów dyspozycyjnych i eksploatacyjnych ujęć wód podziemnych, co jest obecnie wymagane ustawowo. Poza tym w znowelizowanej Ustawie - Prawo geologiczne i górnicze (Ustawa z dnia 4 lutego 1994r., Dz.U. nr 27 z dnia 1.03.1994r.) uchylono kategorie rozpoznawania zasobowego.
Od 1967r. do 1976r. nie wykonano żadnej nowej studni wierconej dla ujęcia rawickiego, tymczasem miasto rozwijało się i coraz częściej pojawiały się deficyty wody, zwłaszcza w okresie półrocza letniego. Sytuację zaczęto ratować od 1976r, kiedy to Przedsiębiorstwo Geologiczne z Wrocławia (dawne PGGK) wykonało studnię zastępczą nr 1z w Świniarach. Następnie w 1978, 1982 i 1983r. Przedsiębiorstwo Hydrogeologiczne z Poznania odwierciło studnie zastępcze nr IIA, IIIA, IVA, VIA, VIB, VIIA, VIIB i IXA przy już istniejących, co jedynie pozwoliło na utrzymanie dotychczasowego stanu zaopatrzenia miasta w wodę. Zauważono też pogarszanie się jakości wody w niektórych studniach (np. Borowno nr ELA) co powodowało, że eksploatujący podwyższał wydajności studni o korzystniejszych parametrach jakościowych, zwłaszcza studni w Świniarach. W rezultacie powodowało to zbytnie obniżanie się zwierciadła wody, co z kolei doprowadzało do spadku sprawności technicznych studni. Sytuacja pogorszyła się na początku przemian ustrojowych końca lat osiemdziesiątych i początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to próbowano ratować pogarszającą się sytuację zaopatrzenia Rawicza w wodę, jednak kolejne trzy odwierty studzienne wykonane przez przypadkowo wybrane firmy, nie posiadające większego doświadczenia w prowadzeniu prac i robót geologicznych na ujęciu rawickim zakończyły się niepowodzeniem. I tak eksploatację studni nr IzA w Świniarach o głębokości 56,0m odwierconej w 1989r. po kilku miesiącach przerwano ze względu na małą sprawność techniczną, a otwór nr VA o głębokości 68,0m wykonany w 1990r. okazał się hydrogeologicznie negatywny (oba otwory wykonał Zakład Studniarski Bogdan Stróż z Rawicza). Także kolejny otwór nr XN o głębokości 95,0m, wykonany w 1992r. przez GEOPROJEKT Zielona Góra okazał się hydrogeologicznie negatywny. Niepowodzenia te się były już dostatecznym sygnałem do konieczności podjęcia bardziej szczegółowych prac i robót geologicznych. Analizując sytuację można stwierdzić, że główną przyczyną tych niepowodzeń były częste zmiany użytkownika ujęcia rawickiego, a później także wykonawców, przez co brakowało konsekwencji i spójności w podejmowanych decyzjach inwestycyjnych, a poza tym od 1967r. pomimo licznych zmian legislacyjnych i znacznemu postępowi w dokumentowaniu zasobów eksploatacyjnych ujęć wód podziemnych, między innymi poprzez coraz szersze wprowadzanie technik modelowania matematycznego, nie opracowano żadnych wiarygodniej szych ekspertyz, projektów i dokumentacji hydrogeologicznych, które oceniałyby nie tylko wiarygodność wielkości dotychczas ustalonych zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych dla Rawicza, jak również przedstawiłyby ekonomicznie uzasadnioną perspektywę zaopatrzenia miasta w wodę. Zupełnie tez pomijano analizę dotyczącą zmian jakości eksploatowanych wód podziemnych. Trudno bowiem za takie uznać dwa opracowania, z których jednym była Ekspertyza hydrogeologiczna opracowana w 1978r. przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi z Poznania. Jednak po raz pierwszy starano się w niej oszacować obszar zasilania ujęcia komunalnego Rawicza określając go na F = 34,0 km2, gdyż zasoby eksploatacyjne ujęcia wód podziemnych powinny mieć pokrycie w obszarze jego zasilania. Podano tam również, że zasoby eksploatacyjne z tego obszaru mogą wynieść około Q = 320m3/h, przy czym pozyskanie ich wymaga 11 studni eksploatacyjnych rozmieszczonych na większym niż dotychczas obszarze i w odległościach co najmniej 200m od siebie. Wskazano też rejon perspektywiczny w Pradolinie rzeki Barycz. Na bazie tej ekspertyzy nie podjęto jednak później żadnych prac i robót geologicznych.
Natomiast drugie opracowanie, którym był „Projekt badań hydrogeologicznych na rozbudowę ujęć wód podziemnych z utworów czwartorzędowych w rejonie m. Rawicz - Bojanowo dla wodociągów komunalnych Rawicza i Bojanowa” opracowany w 1987r. przez Przedsiębiorstwo Geologiczne Wrocław O/Poznań, szczęśliwie nie doczekał się realizacji. Zaprojektowano bowiem wykonanie 6 otworów poszukiwawczych o głębokości 150,0m, 6 rozpoznawczych o głębokości 84,0m oraz 19 piezometrów o głębokości 70,0m, badania modelowe na obszarze 275km2 i badania geofizyczne. Założenia tego projektu określić można jako skrajnie przewymiarowane. Nie sprecyzowano w nim jaką strukturę hydrogeologiczną chce się badać, gdyż nie określono jej granic. Projekt nie zawierał też bilansu potrzeb wodnych i nie precyzował wielkości zasobów eksploatacyjnych jakie miałyby być ustalone w wyniku jego zrealizowania. Natomiast podana lokalizacja mających powstać 6 hydro węzłów była przypadkowa, na ogół w miejscach, które obecnie po badaniach geofizycznych, elektrooporowych są w większości wykazywane jako negatywne pod względem hydrogeologicznym. Na podstawie tego projektu wykonano jednak przydatne do dzisiaj badania geofizyczne, elektrooporowe na obszarze F
= 158km2 (temat Rawicz-Bojanowo, 1990r.).
W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku użytkownikiem ujęcia było Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Lesznie ul. Lipowa 76 i w tym czasie w 1985r. na terenie wsi Załęcze, gmina Rawicz zbudowano nową stację wodociągową (SUW) wyposażoną w urządzenia do uzdatniania wody (odżelaziacze-odmanganiacze) i zbiorniki retencyjne Inwestorem. WPWiK w Lesznie zdecydowało się też na rozpoczęcie bardziej szczegółowych prac i robót geologicznych, które od 1992r. były kontynuowane przez powstały wówczas Związek Międzygminny Zakład Wodociągów i Kanalizacji ul. Podwale w Górze. Prace geologiczne powierzono wówczas firmie „HYDROCONSULT” z Poznania, a rozpoczęto je od wykonania uzupełniających badań geofizycznych do badań z 1990r., które opracował doc. dr Jacek Szymanko („HYDROCONSULT” W-wa). Na ich podstawie w 1993r. w nowo wybranym miejscu zainwestowania położonym w zachodniej części wsi Świniary („ujęcie nowe”), firma „HYDROSERVIS” Poznań wykonała studnię nr X o głębokości 60,0m, z której uzyskano wydajność Q = 50,0m3/h, co wówczas znacząco poprawiło zaopatrzenie miasta w wodę.
Od roku 1 stycznia 1994r. do dzisiaj, użytkownikiem ujęcia rawickiego jest powstały wówczas Zakład Wodociągów i Kanalizacji ul. Półwiejska 20 w Rawiczu. Już od początku istnienia Zakład ten konsekwentnie realizuje prace i roboty geologiczne związane z poprawą zaopatrzenia miasta Rawicza w wodę. W 1997r. na wygrodzonej wokół SUW w Załączu działce odwiercono studnię oznaczoną nr VI C o głębokości 46,0m, z której uzyskano wydajność Q = 30,0m3/h, a w 1998r. dokończono rozbudowę „nowego” ujęcia w Świniarach poprzez wykonanie studni nr XI o głębokości 60,0 m, z której uzyskano wydajność Q = 57,0m /h (obie studnie wykonała firma „HYDROSERVIS” Poznań).
Następnie w tymże 1998r. w związku z koniecznością realizacji Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia. 5.11.199lr. w sprawie zasad ustanawiania stref ochronnych źródeł i ujęć wody (Dz.U. Nr 116 poz. 504), Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Rawiczu powierzył firmie „HYDROSERVIS” Poznań (współpraca z firmą „HYDRO CONSULT” Poznań) opracowanie „Dokumentacji hydrogeologicznej dla potrzeb ustanowienia strefy ochronnej ujęcia wód podziemnych z utworów czwartorzędowych dla miasta Rawicza”. W dokumentacji tej, w oparciu o badania modelowe, po raz pierwszy dokonano szczegółowej analizy dotychczasowej eksploatacji ujęcia rawickiego, realności ustalonych w 1967r. zasobów eksploatacyjnych ujęć rawickich oraz oszacowano wielkość zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych. Przedstawiono również analizę zmian jakości wód podziemnych w rejonach ich eksploatacji (Świniary, Borowno, Wodniki, Załęcze), zinwentaryzowano ogniska zanieczyszczeń mogące mieć negatywny wpływ na stwierdzone wówczas pogarszanie się jakości wód podziemnych i określono granice obszaru zasilania oraz terenów ochronnych. Badania modelowe pozwoliły też na zoptymalizowanie ilości wody pobieranej z poszczególnych ujęć, do maksymalnie Q = 30,0-50,0m3/h.
Badania modelowe wykazały, że zasoby eksploatacyjne *ujęcia rawickiego ustalone w 1967r. w ilości 275,0m3/h są realne do osiągnięcia, jednakże powinny one być pozyskiwane z co najmniej 11 odrębnych ujęć. Eksploatacja dotychczasowych tylko siedem obecnie istniejących powodowała stopniowe, antropogeniczne pogarszanie się jakości wód podziemnych, co w już w najbliższej przyszłości mogłoby doprowadzić do konieczności wyłączenia z eksploatacji niektórych z nich. Najbardziej niekorzystną sytuację stwierdzono wówczas zwłaszcza w rejonie ujęcia Borowno i Wodniki. Jednocześnie podkreślono, że obecnie istniejące ujęcia stanowią i w najbliższej przyszłości będą stanowić główne źródło zaopatrzenia w wodę miasta Rawicza, gdyż w najbliższym rejonie miasta nie ma możliwości budowy ujęć o wielkości zasobów eksploatacyjnych zbliżonych do dotychczas udokumentowanych. Z tego też powodu wody te wymagają szczególnej ochrony zasobowej i jakościowej, jak i troski o jak najbardziej racjonalne ich wykorzystywanie. Stwierdzenie takie nie wyklucza celowości prowadzenia poszukiwań zasobów wód podziemnych w rejonie miasta Rawicza i gminie Rawicz zwłaszcza, że poza studniami w Załęczu, pozostałe znajdują się na terenie gminy Wąsosz w województwie dolnośląskim.
Dokumentacja ta została zatwierdzona przez Starostę Górowskiego z dnia 12.06.2000r. o znaku ROS-VII-752/3/QO, a następnie na tej podstawie i jednocześnie opracowanego przez „HYDROSERVIS” Poznań Operatu wodno-prawnego, Starosta Górowski decyzją z dnia 11.07.2000r. o znaku ROS-II-6223/5/OO udzielił Zakładowi Wodociągów i Kanalizacji (ZWiK) w Rawiczu pozwolenia wodno-prawnego na pobór wód podziemnych z ujęcia „Załęcze” na cele bytowe i gospodarcze mieszkańców siedlisk wiejskich i miasta Rawicza w ilości zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych ujęcia rawickiego, tj. Qmaxh - 275m3/h, Qmaxd = 6.600m3/d oraz Qmax roczne = 2.409.000m3/rok z ważnością do 31.12.2015r., ustanowił strefę ochrony bezpośredniej w granicach ogrodzenia działki wodociągowej SUW Załęcze i w granicach ogrodzeń pozostałych ujęć rawickich oraz strefę ochrony pośredniej zewnętrznej o powierzchni F=8,1 km2, którą przedstawiono na zał. 1.
W udzielonym pozwoleniu Starosta Górowski zobowiązał ZWiK w Rawiczu do cyt. „uporządkowania gospodarki odpadami we wsiach znajdujących się w obrębie terenu ochrony pośredniej ujęć wód podziemnych Rawicza oraz rekultywacji „dzikich składowisk odpadów i wylewania nieczystości” w Borownie i Wodnikach w terminie 5 lat”. Zadanie to zostało ostatecznie zrealizowane do roku 2004, a „dzikie składowiska i wylewiska są już rekultywowane” lub zrekultywowane, a podstawową trudnością w rozwiązaniu tego problemu było położenie ich w obszarze gminy Wąsosz. Rozwiązując ten problem wierceniami i badaniami wód podziemnych wykazano, że bezpośrednio nie zagrażają już one najbliższym studniom ujęcia Rawickiego. Obecnie w obrębie terenu ochrony pośredniej ustanowionej w2000r. nie występują podobne ogniska zanieczyszczeń, jednakże trzeba zauważyć, że na pogarszanie się jakości wód podziemnych mają wpływ nie tylko takie „ogniska i wylewiska” lecz ogólny stan środowiska, w tym także jakość w wodach powierzchniowych. Ponadto pod koniec 1998r. na ujęciu rawickim zostały zlikwidowane nieczynne od lat otwory studzienne nr IzA, 2, II, III, IV, VII, VIIA i IX, co wyeliminowało groźbę ewentualnych skażeń bakteriologicznych. Został też oznakowany, tablicami umieszczonymi w charakterystycznych miejscach, teren ochrony pośredniej ujęcia rawickiego.
Naturalne procesy kolmatacyjne filtrów w otworach studziennych, tzw. „starzenie się studni” powodowało, że w celu utrzymanie zdolności produkcyjnych ujęcia rawickiego, prawie co rok konieczne było dowiercanie nowych otworów studziennych przy już istniejących. I tak w 1999r. w Borownie wykonano studnię nr III B o głębokości 35,0m i wydajności 50,0m3/h, w 2000r. i 2003r. na ujęciu ”starym” w Swiniarach wykonano studnię nr 1A o głębokości 53,0m i wydajności 30,0m3/h oraz studnię nr IB o głębokości 52,0m i wydajności 30,0m3/h, w 2004r. w Wodnikach wykonano studnię nr VII B bis o głębokości 35m i wydajności Q = 40,0m3/h oraz zlikwidowano studnię nr VII B, w 2006r. w Swiniarach (dawniej Wodniki) studnię nr IX A bis o głębokości 43,0m i wydajności Q - 30,0m3/h oraz zlikwidowano studnię nr IX A.
W uzupełnieniu tych informacji podaje się, że znacznie głębiej (około 150,0m) zalegające w rejonie Rawicza poziomy wodonośne w utworach trzeciorzędowych, mioceńskich mogą być wykorzystane dla zaopatrzenia miasta w wodę tylko w pojedynczych przypadkach, wyłącznie jednak dla wspomagania ujęcia komunalnego. Powodem jest ograniczona wielkość zasobów dyspozycyjnych i eksploatacyjnych, a często niekorzystna jakość, z powodu występowania wód o podwyższonej barwie lub zasoleniu. Wody takie na ogół nie dają się uzdatnić na standardowym złożu filtracyjnym. Obecnie wody te są wykorzystywane lokalnie dla zakładów znajdujących się na terenie miasta, np. Zakład Karny, ZUG Gazomet, Mleczarnia.
5. Zapotrzebowanie na wodę
Zapotrzebowanie na wodę miasta określane było kilkakrotnie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przez Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Poznaniu, lecz prognozy docelowe okazały się nietrafne. Przykładowo w roku 1990 miały one wynosić 506m3/h i 10.661m3/ dobę, a w roku 2000; Q = 688 m3/h i 15.018m3/dobę. Nietrafność tych ocen przedstawia zestawienie produkcji wody z lat 1994-2006 podana w tabeli 1.
Tabela 1
|
rok |
m3/rok |
m3/m-c |
m3/d |
m3/h |
|
1994 |
1.349 727 |
112.477,25 |
3.697,88 |
145,1 |
|
1995 |
1.264 529 |
105.377,42 |
3.464,46 |
144,4 |
|
1996 |
1.230 841 |
102.570,08 |
3.362,95 |
140,1 |
|
1997 |
1.193 764 |
99.480,33 |
3.270,58 |
136,3 |
|
1998 |
1.614 723 |
134.560,25 |
4.423,90 |
184,3 |
|
1999 |
1.584 836 |
132.069,67 |
4.342,02 |
180,9 |
|
2000 |
1.613 600 |
134.466,67 |
4.408,74 |
183,7 |
|
2001 |
1.581.800 |
131.816,67 |
4.333,70 |
180,6 |
|
2002 |
1.791 400 |
149.283,33 |
4.907,95 |
204,5 |
|
2003 |
1.771 600 |
147.633,33 |
4.853,70 |
202.2 |
|
2004 |
1.773 100 |
147.758,33 |
4.844,54 |
201,9 |
|
2005 |
1.385 300 |
115.441,67 |
3.795,34 |
158,1 |
|
2006 |
1.420 200 |
118.350,00 |
3.890,96 |
162,1 |
Wykazywana produkcja wody jest średnią w odniesieniu do roku, co nie w pełni oddaje zapotrzebowanie miasta Rawicza na wodę. Najwyższą produkcję notuje się bowiem w półroczu letnim. Np. w czerwcu 2003r. wynosiła ona 180.171 m3/m-c, tj. 6.005,7m3/d i 250,2m3/h, a więc zbliżyła się do wielkości ustalonych zasobów eksploatacyjnych = 275,0m3/h.
Maksymalne godzinowe zapotrzebowanie na wodę, czyli nierównomiemości godzinowego rozbioru wody regulują zbiorniki wyrównawcze stacji Załęcze o łącznej pojemności 2.000m3.
Z tabeli 1 wynika więc, że produkcja wody z ujęć rawickich powoli zbliża się do kresu możliwości pokrycia zapotrzebowania godzinowego i dobowego. Sytuację można ratować poprzez okresowe zwiększenie produkcji wody na poszczególnych ujęciach, co jednak może wywołać dalsze pogorszenie się jakości wody pobieranej z tych ujęć, a skrajnie konieczność wyłączenia niektórych ujęć z eksploatacji.
6. Stan obecny
Wg stanu na 2007r. eksploatowanych jest 8-9 studni. Są to studnie nr 1A i nr IB na „starym” ujęciu w Świniarach, studnia nr III B w Borownie, nr IVA w Wodnikach, nr VI C w Załęczu, nr VD B bis w Wodnikach, IX A bis w Świniarach, nr X i lub XI na „nowym” ujęciu w Świniarach. Ponadto w
2007r. na terenie stacji wodociągowej w Załęczu jest realizowany odwiert studni awaryjnej nr VI D o głębokości 65,0m. Z zestawienie wynika, że poza ujęciem „starym” w Świniarach i projektowanego na SUW w Załęczu, na pozostałych brak jest otworów awaryjnych.
Wg badań modelowych optymalne pobory wody, średnie w odniesieniu do produkcji rocznej, powinny kształtować się następująco:
ujęcie Świniary, obecnie studnie nr 1A i IB; Q = 30,0m3/h
ujęcie Borowno, obecnie studnia nr III B; Q = 50,0m3/h
ujęcie Wodniki, obecnie studnia nr IVA; Q = 30,0m3/h
ujęcie Załęcze, obecnie studnia nrVIC; Q = 30,0m3/h
ujęcie Wodniki, obecnie studnia nrVIIBbis Q = 40,0m3/h
ujęcie Świniary, obecnie studnia nr EXA Q = 30,0m3/h
ujęcie Świniary, obecnie studnia nr X Q = 35,0m3/h
ujęcie Świniary, obecnie studnia nr XI Q = 30,0m3/h razem Q = 275,0m3/h
Łączną maksymalną zdolność produkcyjną eksploatowanych ujęć rawickich obecnie ocenia się na około 265m3/h, a więc tylko nieco niższą od zasobów eksploatacyjnych ujęcia rawickiego = 275,0m3/h.
7. Charakterystyka warunków przyrodniczych ujęcia
7.1 Ogólna charakterystyka rejonu
Studnie eksploatacyjne ujęcia miejskiego Rawicza, zlokalizowane w rejonie wsi Świniary- Borowno, znajdują się w gminie Wąsosz, a w Załęczu - w gminie Rawicz. Natomiast nowa stacja produkcji i uzdatniania wody zlokalizowana jest w Załęczu, po lewej stronie szosy Rawicz-Wąsosz. Od granic Rawicza odległa jest o około 3,2 km na zachód.
Lokalizację rawickich ujęć wody przedstawiono mapie, zał. l.
7.2 Morfologia i hydrografia
Wsie Świniary i Wodniki położone są w południowej części Wysoczyzny Leszczyńskiej w jej subregionie zwanym Wałem Bojanowskim, który od wschodu graniczy tu z obniżeniem dolinnym rzeki Masłówki. Dolina ta, w swym dolnym biegu jest częścią Pradoliny Barycko-Głogowskiej (B-G) i położona jest w odcinku zwanym Kotliną Żmigrodzką. Natomiast wsie Borowno i Załęcze znajdują się już w zasięgu doliny Masłówki w Pradolinie B-G. W Świniarach i Wodnikach morfologia terenu jest urozmaicona. Liczne są tu pagóry i kopulaste wyniesienia morenowe z kulminacjami przekraczającymi 130,0m npm. Natomiast w dolinie Masłówki teren jest płaski, często zabagniony lub zwydmiony. Rzędne terenu wynoszą tu od 87,2 do 89,5m npm.
Hydrografię terenu tworzy rzeka Masłówka z jej dopływem Grobelką i licznymi bezimiennymi ciekami. Na badanym obszarze brak jest większych jezior i stawów.
7.3 Budowa geologiczna
Budowę geologiczną na badanym obszarze ustalono na podstawie wierceń badawczych, poszukiwawczych, otworów złożowych, otworów hydrogeologicznych eksploatowanych dla potrzeb ujęcia miejskiego Rawicza i sąsiadujących wsi oraz na podstawie badań geofizycznych wykonanych wiatach 1990-1992. Wraz z ustaleniami stratygraficznymi zobrazowano ją na dwóch regionalnych przekrojach hydrogeologicznych, zał. 2. Z analizy tych przekrojów wynika, że budowa geologiczna w rejonie Rawicza jest skomplikowana, co jest spowodowane głównie istnieniem w utworach czwartorzędowych co najmniej trzech generacji dolin kopalnych oraz nakładaniem się na nie kopalnych osadów fluwioglacjalnych. Przebieg tych dolin kopalnych pokazano na zał. 1. Ponadto na przekrojach widoczny i znaczny jest wpływ tektoniki wgłębnej związany z licznymi uskokami.
7.4 Warunki hydrogeologiczne
W obszarze na którym zlokalizowane są otwory eksploatacyjne ujęcia rawickiego, które bazują tylko na wodach podziemnych w utworach czwartorzędowych, ze względu na budowę geologiczną i układ krążenia wody te występują w trzech głównych poziomach; gruntowym, międzyglinowym górnym oraz między glinowym środkowym lub dolnym.
Poziomami posiadającymi znaczenie użytkowe są wszystkie poza gruntowym. Lokalnie poziomy te są połączone w tzw. „oknach hydrogeologicznych” nawet z poziomem wód gruntowych (np. rejon otworów nr El, VII i IX).
Ze względu na zakres opracowania na mapie zał. 1 nie podano układu krążenia wód, naturalnego i wywołanego dotychczasową eksploatacją ujęć rawickich. (przedstawiono to w dokumentacji stref ochronnych - 1998/99r.). Podaje się, że w obszarze tych ujęć w stanie naturalnym strumienie wszystkich poziomów wodonośnych formułują się w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim ku dolinie Masłówki, która jest regionalną bazą drenażu wód podziemnych, a w warunkach eksploatacji także do lejów depresyjnych poszczególnych ujęć rawickich. Układ krążenia wód podziemnych, naturalny i zdepresjonowany był odtwarzany na modelu matematycznym (1998/99r.) i stanowił podstawę do określenia obszaru zasilania i wyznaczenia strefy ochrony pośredniej zewnętrznej dla wielkości zatwierdzonych w 1967r. zasobów eksploatacyjnych ujęcia, Q = 275m3/h.
Zasilanie poziomów wodonośnych następuje wyłącznie na drodze infiltracji opadowej poprzez kompleks osadów dobrze i słabo przepuszczalnych występujących w ich nadkładzie. Natomiast bazą drenażu jak dolina rzeki Masłówki oraz studnie eksploatacyjne poszczególnych ujęć rawickich.
Średni moduł infiltracji efektywnej dla obszaru zasilania ujęcia został określony w badaniach modelowych na 5,46 m3/h km.
Obszar zasilania ujęć rawickich, ustalono w wyniku badań modelowych dla wydatku Q = 275,0 m3/h, tj. dla wielkości zasobów eksploatacyjnych tego ujęcia („HYDROSERVIS” P-ń, 1998/99r.). Wynosi on - 21,8 km2. Z obszaru tego wydzielono teren ochrony pośredniej zewnętrznej o powierzchni F = 8,1 km2, zał. 1.
W uzupełnieniu tej informacji podaje się, że występowanie wód podziemnych w utworach trzeciorzędowych związane jest z osadami piaszczystymi miocenu środkowego i dolnego tworzącymi regionalne poziomy wodonośne, przy czym w otworze Świniary nr 1 (1958r.) strop pierwszej 5 metrowej warstwy wodonośnej wystąpił dopiero na głębokości 164,0m, a kolejnej 12,5 metrowej na 179,3m. Znaczącej miąższości warstwa wodonośna wystąpiła dopiero w przelocie 252,0-305,lm (>53m). Żadne warstwy nie były jednak badane pod względem hydrogeologicznym. Podobnie głębokie występowanie warstw wodonośnych stwierdzono na terenie Rawicza.
Z pojedynczego odwiertu można uzyskać okresową wydajność rzędu 17,6-46,0m3/h lecz przy stałej eksploatacji nie więcej niż 20,0m3/h. Zasilanie poziomu mioceńskiego następuje na drodze przesączania się wód z poziomów czwartorzędowych, poprzez nadległy kompleks osadów słabo i bardzo słabo przepuszczalnych (czwarto i trzeciorzędowych), mających tu łączną miąższość niejednokrotnie przekraczającą 100,0m. Z badań modelowych wynika, że moduł zasilania warstw poziomów mioceńskich jest bardzo niski i wynosi od 0,13 do 0,30m3/h 1km2.
8. Jakość wody
8.1 Jakość wód powierzchniowych
Wody powierzchniowe pobrane w najbliższym rejonie ujęć rawickich były badane tylko w 1988r. podczas badań modelowych (dla potrzeb dokumentacji stref ochronnych - „HYDROSERVIS” P-ń).
Zaniedbania w tej dziedzinie są więc dość duże lecz problematyka ta wykracza poza przedmiot działalności rawickiego ZWiK.
W 1988r. badano wodę stojącą pobraną ze stawu w Wodnikach stwierdzając, że pod względem jakościowym woda ta mieści się w I klasie czystości krajowych wód powierzchniowych.
Natomiast wody płynące pobrane z rzeki Grobelka (dopływ Masłówki) wykazały, że pod względem jakościowym wody rzeki Grobelka (i jej dopływu) mieszczą się w II klasie czystości krajowych wód powierzchniowych. Znacznie gorsze parametry stwierdzono w rzece Masłówka, a wody te mieściły się w HI klasie czystości krajowych wód powierzchniowych, na pograniczu z wodami wód pozaklasowymi.
Należy podkreślić, że pobory wody przeprowadzono w okresie stanów wysokich, które utrzymywały się prawie w całym półroczu 1998r., przez co wody te posiadały korzystniejszą jakość niż w okresach stanów niskich.
Sytuacja dotycząca jakości wód powierzchniowych wiąże się ściśle z wodami podziemnymi, które są drenowane poprzez te wody, a także lokalnie zasilane.
8.2 Jakość wód podziemnych
Sytuację dotycząca jakości wód podziemnych na ujęciach rawickich odnosi się do porównania wyników najstarszych znanych badań, a w szczególności do badań z lat budowy pierwszych studni ujęć w Świniarach, Borownie, Wodnikach i Załęczu (1958/59r.) i porównywania tych badań z badaniami wykonywanymi po dowiercaniu kolejnych studni, aż czasu obecnego. Porównanie to zostało po raz pierwszy przestawione w ciągle tu cytowanej „dokumentacji stref ochronnych” -
1998/99r. „HYDROSERVIS” P-ń. Ogólnie stwierdzono wówczas, że wody podziemne pobierane z ujęć rawickich w niektórych studniach uległy już znacznej, niekorzystnej zmianie jakościowej, bowiem niektóre parametry fizyczno-chemiczne przekroczyły wskaźniki dopuszczalne (np. twardość ogólna > 500mg/dm3, dopuszczalne do 500mg/dm3), inne wykazały stężenia na granicy dopuszczalnych (np. siarczany 220,0mg SO4/dm3, dopuszczalne do 250mgS04/dm3). Badaniami modelowymi (1998/99r.) ustalono też, że wskutek braku lub niewielkiej miąższości osadów rzędu 2,0-17,8m izolujących eksploatowane poziomy wodonośne przed przenikaniem zanieczyszczeń, szybki jest czas wymiany wód infiltrujących do tych warstw. Oczywiście czas ten w obszarze zasilania ujęć rawickich jest zróżnicowany. I tak w centralnie usytuowanym w stosunku do obszaru zasilania ujęciu w Załęczu (studnia nr VI C) czas ten wynosi około 30 lat, przy granicy wschodniej tego obszaru około 123 lata, południowej około 37 lat, a zachodniej 12 lat. W skrajnie położonym po stronie zachodniej obszaru zasilania ujęcia „starego” w Świniarach (studnie nr 1A i IB) czas ten jest znacznie krótszy i wynosi; od granicy zachodniej 7 lat, północnej około 4 lata i od południowej około 3 lata. Natomiast znacznie krótsze są czasy przenikania zanieczyszczeń do pozostałych ujęć rawickich, np. do rejonu ujęcia w Wodnikach (Nr VII B bis) - 0,5 roku, Borownie (st. nr III B) - 1,2 lat, Świniary ujęcie „nowe” - 5,9-6,5 lat (st. Nr r X i XI). Przytaczane czasy dopływu zanieczyszczeń znajdują swe odbicie w niekorzystnych zmianach jakości wód podziemnych. Szczególnie dotyczy to ujęcia w Borowna (st. nr III B), Załęczu (st. Nr VI C) i Wodnikach (st. nr VII B bis), gdzie widoczne pogorszenie się jakości nastąpiło w czasie krótszym niż 20 lat.
Tak więc po opracowaniu w/w „dokumentacji stref ochronnych” zdano sobie sprawę z tego, że przy braku dostarczonych w niej informacji prawdopodobnie nastąpiłyby dalsze niekorzystne zmiany parametrów jakościowych wód podziemnych, co w konsekwencji mogłoby doprowadzić do konieczności wyłączenie niektórych ujęć z eksploatacji, a skutki takich wyłączeń trudno sobie nawet wyobrazić.
Przeciwdziałanie lub znaczne spowolnienie takim niekorzystnym zmianom jakościowym w pierwszej kolejności polegało na zmniejszeniu poborów wody z poszczególnych ujęć. Na modelu matematycznym (1998/99) zoptymalizowano więc wielkości poborów wody z poszczególnych ujęć od 30,0 do 50m3/h. Następnym krokiem było zinwentaryzowanie i wyeliminowanie ognisk zanieczyszczeń z obszaru zasilania ujęć. Docelowym rozwiązaniem jest wykazywana konieczność rozbudowy ujęcia rawickiego do co najmniej 11. Wymagałoby to już w najbliższym czasie podjęcia szeroko zakrojonych prac i robót geologicznych.
Użytkownik ujęcia, ZWiK Rawicz zrealizował już dwa w/w postulaty, co na pewien czas zahamowało postępującą degradację wód podziemnych. Należy jednak zaznaczyć, że proces poprawy jakości wód podziemnych jest wieloletnim i zależy również od całokształtu ochrony środowiska, na co już użytkownik nie ma większego wpływu. Procesowi takiemu nie sprzyja postępujący wzrost poboru wody z ujęć rawickich.
Badania parametrów jakościowych wód podziemnych są nadal prowadzone i oceniane, gdyż ZWiK w Rawiczu wymaga, by porównawcze wyniki były przedstawiane w każdej dokumentacji hydrogeologicznej opracowywanej w związku z nowo wykonywanymi począwszy od 1992r. studniami awaryjnymi bądź zastępczymi. Użytkownik otrzymuje więc na bieżąco te dane, a dodatkowo, zgodnie z wymogami dotyczącymi badań wody pobieranej dla celów pitnych ludności, stale badane są wody mieszane „wychodzące” ze SUW w Załęczu. Tak więc do sieci wodociągowej wprowadzane są wody, których skład fizyczno-chemiczny spełnia wymagania stawiane dla wód pitnych podanych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. Nr 61, poz. 417).
Pod względem bakteriologicznym jak dotychczas wody podziemne eksploatowane z ujęć rawickich nie budzą zastrzeżeń.
Jest więc bezsporną zasługą ZWiK w Rawiczu, że wskutek opisanych tu, a następnie prowadzonych przez ZWiK działań i przedsięwzięć, nie dopuszczono do kryzysowej sytuacji zaopatrzenia Rawicza w wodę.
9. Wpływ dotychczasowej eksploatacji wód podziemnych z ujęć rawickich na zmiany warunków środowiskowych
Początkowa eksploatacja „starego” ujęcia komunalnego w Świniarach (od około 1896r.), wskutek braku rozpoznania struktur hydrogeologicznych i ich okonturowania oraz udokumentowania zasobowego, powodowała obniżanie się pierwotnego zwierciadła wody w eksploatowanym tu pierwotnie poziomie wód gruntowych. Później eksploatowano poziomy zalegające głębiej, co jednak znacząco nie poprawiało sytuacji wskutek zbytniej koncentracji punktów poboru wody rozmieszczanych wówczas na zbyt małej powierzchni. W rezultacie następowało dalsze obniżanie się zwierciadła wód podziemnych. Dopiero po roku 2000, po zoptymalizowaniu wydajności ujęcia, a więc zmniejszeniu poboru wody do średniego Q = 30,0m3/h sytuacja uległa znacznej poprawie, a obecnie zwierciadło wody wykazuje tendencje wznoszącą, w więc trwa odbudowa zasobów wodnych.
Natomiast eksploatacja wykonanych po 1958r. nowych ujęć rawickich w rejonie Świniar - Borowna, Wodnik i Załęcza i stopniowy wzrost poboru wody spowodowało rejonowe obniżenie się zwierciadła wody wskutek połączenia się lejów depresji poszczególnych studni i ujęć, W porównaniu do 1958r., w 1998r. zdepresjonowanie zwierciadła wody nie było jednak duże i wynosiło od l,50m w rejonie Borowna - Wodnik - Załęcza - Świniar, do 6,90m na „starym” ujęciu w Swiniarach. Po roku 1998 w nowo wykonywanych studniach awaryjnych lub zastępczych nie stwierdza się większych zmian. Konieczne byłoby, by zagadnienia te objęte były monitoringiem. Do chwili obecnej powstałe zdepresjonowanie nie wywołało jednak istotnych zmian w środowisku, a przecież byłoby to zauważalne w odniesieniu do ponad 100 letniej eksploatacji ujęć.
10. Perspektywy zaopatrzenia w wodę Rawicza z ujęć wód podziemnych
Od czasu wykonania ujęć rawickich - 1958r. i ich udokumentowania - 1967r., praktycznie nie prowadzono żadnych prac i robót geologicznych związanych z perspektywą zaopatrzenia Rawicza w wodę. Koncentrowano się głównie na utrzymaniu dotychczasowego stanu, gdyż eksploatowane ujęcia zabezpieczały potrzeby miasta.
Ponadto w różnych, nielicznych opracowaniach poruszających to zagadnienie wyrażano opinie, że poza obszarem dotychczasowego zainwestowania, w najbliższym rejonie Rawicza nie będzie można znaleźć i udokumentować znaczących zasobów wód podziemnych. Te opinie są prawdziwe, jeśli ich rozpatrywanie będzie prowadzone pod kątem możliwości zbudowania zasobnego źródła wody w jednym miejscu. A przecież również obecnie nie jest to jedyne miejsce zainwestowana. O wielkości zasobów eksploatacyjnych ujęć wód podziemnych nie decyduje bowiem miejsce poboru wody i wydajność otworów, co jest oczywiście najważniejsze bo dotyczy w ogóle występowania wód podziemnych, lecz obszar zasilania tego ujęcia.
Nie bez znaczenia jest też stale postępujący stan rozpoznania hydrogeologicznego danego obszaru i analiza tego stanu. Niestety, zwykle brakuje środków na prace studialne bądź informacyjne w tym zakresie lub opracowujący nie dysponują jeszcze dostateczną wiedzą lub niezbędną informacją.
Obecnie jednak okazało się, że w związku z rozwojem miasta (i regionu) oraz niekorzystnymi zmianami jakości wód podziemnych na niektórych ujęciach rawickich doszło do sytuacji, że pilna stała się potrzeba podjęcia takich prac i robót, gdyż wymagają one przeznaczenie na ten cel dość dużych nakładów inwestycyjnych i co najmniej prowadzenia ich przez kilka, rzędu 10-15 lat.
Przy obecnym stanie rozpoznania hydrogeologicznego, do czego bezsprzecznie przyczyniło się opracowanie w 1998/99r. „dokumentacji stref ochronnych” („HYDROSERVIS” Poznań) należy stwierdzić, że w bliskim rejonie Rawicza istnieją możliwości budowy nowych ujęć wód podziemnych w utworach czwartorzędowych i tym samym powiększenia dotychczas udokumentowanych zasobów eksploatacyjnych w ilości znaczącej dla potrzeb miasta.
Z analizy najnowszego rozpoznania, o którym mowa wynika, że obszary te położone są w kierunku zachodnim od Rawicza i co jest również istotne, na terenie gminy Rawicz, a więc w województwie wielkopolskim. Nie bez znaczenia będą, jak się wydaje, najniższe tu koszty zainwestowania.
Na obecnym etapie rozpoznania nie można jeszcze wskazać szczegółowych miejsc dla lokalizacji nowych ujęć wód podziemnych dla miasta Rawicza. Na załączniku nr 1 w skali 1:25 000 podano tylko obszary perspektywiczne do ich budowy. Także nie sposób jeszcze podać szczegółowego zakresu projektowanych prac i robót hydrogeologicznych, przy czym uważa się, że prace te powinny być etapowane.
Na podstawie analogii hydrogeologicznej w stosunku do dotychczasowego udokumentowania i rozpoznania hydrogeologicznego ujęć rawickich oraz badań modelowych szacuje się, że w wyniku budowy nowych ujęć wód podziemnych w obszarach perspektywicznych można będzie powiększyć zasoby eksploatacyjne dla miasta Rawicza do około Q - 80-100m m3/h, w tym z obszaru gminy Rawicz 60-80m3/h.